Zaburzenia uwagi po udarze mózgu – co trzeba wiedzieć?

Mózg jest organem zawiadującym funkcjonowaniem całego naszego organizmu. W związku z tym uszkodzenia różnych jego struktur prowadzą do rozmaitych zaburzeń i dysfunkcji, zarówno w sferze ruchowej, jak i poznawczej. Gdy dochodzi do zaburzeń procesów poznawczych, nasz kontakt z rzeczywistością oraz wykonywanie codziennych zadań stają się utrudnione. Szczególnie dotkliwe mogą okazać się deficyty w obrębie uwagi. Co składa się na uwagę? Czym objawiają się zaburzenia jej funkcji?

Czym jest uwaga?

Uwaga to mechanizm, którego celem jest regulowanie odbioru napływających do organizmu bodźców. Dotyczy to zarówno danych docierających ze świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego (czyli z ciała).

Uwagę można zatem określić jako swego rodzaju filtr, który „odsiewa” ziarno od plew, czyli bodźce w danej chwili istotne od tych nieistotnych. Z jednej strony chroni to nasz mózg przed przeciążeniem wynikającym z nadmiaru informacji, a z drugiej – pełni ważną rolę dla naszego przetrwania, ponieważ pozwala skupić się na zadaniach i zdarzeniach naprawdę istotnych. Prawidłowo funkcjonująca uwaga jest niezbędna także po to, aby móc zapamiętywać dane i uczyć się nowych umiejętności. Koordynuje także wykonywane przez nas czynności, o ile nie są zautomatyzowane (czyli nie wymagają jej nakładów).

Funkcje uwagi

Uwaga jest procesem wielozadaniowym. Literatura wymienia różne jej funkcje, wśród których szczególnie ważne są te wspomniane poniżej.

Czujność – to sprawność, z jaką reagujemy na sygnały istotne, oraz gotowość do wyczekiwania na nie i ignorowania pozostałych informacji.
Selektywność (wybiórczość) – sprawia, że jesteśmy w stanie dostrzec konkretne bodźce wśród innych, niemających w danym momencie znaczenia. Dzięki selektywności nadajemy pewien priorytet określonym informacjom, myślom czy sygnałom z otoczenia.
Odporność na dystrakcję – czyli zdolność umysłu do utrzymania uwagi na danym zadaniu pomimo działania bodźców przeszkadzających.
Koncentracja – świadome kierowanie strumienia uwagi na jedno zadanie i trwanie w nim odpowiednią ilość czasu.
Przeszukiwanie – daje nam możliwość wyszukania w morzu bodźców tych, które mają dla nas znaczenie (np. gdy szukamy naszego dziecka w grupie innych dzieci lub gdy szukamy w tekście konkretnego słowa).
Kontrola i koordynacja czynności jednoczesnych – ma związek z funkcjami wykonawczymi, czyli planowaniem, inicjowaniem i monitorowaniem przebiegu czynności celowych. Właściwa kontrola zadań jednoczesnych umożliwia m.in. przełączanie się między aktywnościami, rozwiązywanie problemów i radzenie sobie w nowych sytuacjach, a także wykonywanie kilku czynności naraz (np. prowadzenie auta i rozmawianie).

Uwaga dowolna i mimowolna

Uwaga mimowolna to taka, która funkcjonuje niejako poza strumieniem naszej świadomości. Odpowiadające za nią mechanizmy neurofizjologiczne działają już u noworodków i sprawiają, że w sposób bezrefleksyjny zwracamy się ku bodźcom w jakiś sposób wyróżniającym się z otoczenia (zwłaszcza silnym lub nowym). I tak na przykład hałas w cichym domu automatycznie wzbudzi nasze zainteresowanie, podobnie jak nasze imię wykrzyczane w tłumie. Gdy dany bodziec wybije się na tle innych, uwaga steruje odpowiedzią organizmu – przerywamy aktualnie wykonywaną czynność, zwracamy wzrok w danym kierunku lub nasłuchujemy, a nasze ciało reaguje wzbudzeniem. Uwaga mimowolna ma kluczowe znaczenie z ewolucyjnego punktu widzenia – dzięki niej jesteśmy w stanie m.in. uniknąć wielu zagrożeń. Co istotne, powtarzalność danego bodźca stopniowo osłabia reakcję organizmu, ponieważ przestaje być on nowy, a my „przyzwyczajamy się” do niego (zjawisko to nosi nazwę habituacji).

Uwaga dowolna natomiast wymaga pewnej dozy świadomego wysiłku. Z tego powodu przejawia się najczęściej w zadaniach wymagających kontroli – np. celowego selekcjonowania określonych bodźców spośród reszty bez rozpraszania się. Uwaga dowolna pozwala zareagować w sposób przemyślany, zachować się zgodnie z posiadanymi informacjami i tak, by osiągnąć cel, a więc niejako pomimo wielu dostępnych możliwości i napływu rozmaitych danych.

Zaburzenia uwagi a funkcjonowanie

Uszkodzenia mózgu skutkujące zaburzeniami uwagi mają istotny wpływ na codzienne funkcjonowanie chorego.

Przede wszystkim, trudno jest skupić i podtrzymać uwagę na konkretnym bodźcu lub czynności, przez co pacjent często rozprasza się, gubi wątek, nie śledzi przebiegu rozmowy lub treści czytanego tekstu czy słuchanej audycji. Może się zdarzyć także, że osłabieniu ulegnie przerzutność uwagi, wskutek czego osoba będzie znacznie wolniej „przełączać się” między bodźcami.

Gdy deficyty ujawniają się w zakresie kontrolowania czynności jednoczesnych, wówczas wykonywanie zadań może ulec znacznemu pogorszeniu. Ponadto pacjenci mogą mieć trudność z odróżnianiem informacji istotnych od nieistotnych, co zwiększa poczucie chaosu i przytłoczenia bodźcami, a w praktyce przekłada się na poruszanie wielu wątków w rozmowie czy wyszukiwanie niewłaściwych danych (np. w czytanym tekście).

Osłabienie czujności z kolei powoduje zmniejszenie lub zanik reakcji na bodźce istotne w danym momencie oraz niezdolność do celowego podtrzymywania koncentracji na ważnym zadaniu (w tym przypadku pogorszeniu ulegają wszystkie czynności wymagające uwagi dowolnej).

Nadzieja w neuroplastyczności

Plastyczność mózgu jest cechą, dzięki której organ ten jest w stanie odzyskać równowagę zachwianą przez uraz (przynajmniej w pewnym stopniu). Neuroplastyczność to zdolność mózgu do pozostania elastycznym w kryzysowej sytuacji. Wzmożony wysiłek zapewniany przez rehabilitację prowadzi do zadziałania sił przeciwnych do uszkodzenia – zachodzą zmiany naprawcze, dzięki którym przynajmniej część utraconej sprawności może powrócić (choć nie zawsze tak się dzieje). Dlatego wdrożenie odpowiednio dobranej rehabilitacji na jak najwcześniejszym etapie zwiększa szanse mózgu na pokonanie niepełnosprawności wywołanej udarem lub innym uszkodzeniem.

Jak ćwiczyć funkcje uwagi?

Ważne jest, by dostosować ćwiczenia proponowane pacjentowi nie tylko do jego deficytów, ale i możliwości. Należy przy tym mieć na uwadze fakt, że udar często powoduje również osłabienie innych funkcji poznawczych oraz wpływa na pracę mięśni, prowadząc do zaburzeń połykania i mowy czy niepełnosprawności ruchowej. Dlatego tak istotna jest współpraca przedstawicieli wielu zawodów medycznych, którzy zadbają o pacjenta kompleksowo i będą troszczyć się o jego komfort i bezpieczeństwo podczas rekonwalescencji.

Zadania stymulujące funkcje uwagi mogą być podobne do tych ćwiczących pamięć, uczenie się czy funkcje językowe. Wszystkie procesy poznawcze zazębiają się ze sobą i nie da się rehabilitować ich w izolacji od pozostałych.

Warto korzystać z zeszytów ćwiczeń dostępnych na rynku. Są stworzone przez profesjonalistów i poparte ich doświadczeniem. Oprócz rehabilitacji z neuropsychologiem, neurologopedą czy terapeutą zajęciowym dobrze jest przeznaczać czas na pracę wspólnie z pacjentem właśnie w oparciu o takie gotowe materiały – wówczas terapia będzie jeszcze bardziej wszechstronna, a mózg otrzyma większą stymulację.

Pomoce do terapii funkcji poznawczych

Inspirację można znaleźć także w codziennym życiu. Dobrym przykładem ćwiczenia może być odszukiwanie i wykreślanie konkretnych liter, cyfr lub symboli pośród innych. Inny pomysł to trenowanie reakcji na konkretne informacje (pacjent, jeśli jest w stanie, może klasnąć lub zawołać za każdym razem, gdy usłyszy lub zobaczy ustalony bodziec, np. głoskę lub słowo). Można również trenować uwagę, celowo utrudniając zadanie poprzez wprowadzenie dystraktorów, czyli bodźców rozpraszających – wymaga to od chorego włożenia w pracę dodatkowego wysiłku, a więc trenuje koncentrację. W zasadzie wszystkie zadania wymagające skupienia, selekcjonowania danych, przeszukiwania otoczenia czy reagowania w określony sposób mogą być skuteczną formą rehabilitacji dla osób z deficytami uwagi. Obowiązuje jedna zasada – systematyczność. Wraz z cierpliwością i wytrwałością stanowią fundament każdej skutecznej rehabilitacji. Oparcie swoich działań na zaleceniach specjalistów z kolei zagwarantuje, że terapia będzie bezpieczna i dostosowana do potrzeb pacjenta.

Autorka: Aleksandra Gnacek, psycholog i psychoterapeuta

Źródła:

Domańska, Ł., Zaburzenia uwagi. W: Domańska, Ł. i Borkowska, A. R. (red.), Podstawy neuropsychologii klinicznej (s. 249-260). Lublin, 2009
Sabiniewicz M., Niwald, M., Machnia, M., Włodarczyk, L. i Miller, E. (2015), Wybrane zaburzenia funkcji poznawczych po udarze mózgu. Aktualności Neurologiczne, 15(1), 35-40.
Maruszewski, T., Psychologia poznawcza. Warszawa, 1996