Choroba Alzheimera – objawy i terapia

Mózg z wiekiem starzeje się tak samo jak ciało, co przekłada się na osłabienie jego sprawności. Jednak nie wszystkie objawy są naturalną konsekwencją dojrzewania. Niektóre symptomy mogą świadczyć o rozwijającej się chorobie – na przykład o otępieniu w przebiegu choroby Alzheimera. Na co w takim razie warto zwrócić uwagę? Jak postępować, gdy nasz bliski usłyszy taką diagnozę?

Co to za choroba?

Choroba Alzheimera (AD – z ang. Alzheimer’s disease) należy do grupy chorób neurozwyrodnieniowych. Fakt starzenia się społeczeństw czyni ją jednym z najpoważniejszych problemów wieku podeszłego.

Co to znaczy, że AD jest chorobą neurozwyrodnieniową? Neurodegeneracja to proces stopniowego pojawiania się w neuronach zmian chorobowych, co w efekcie prowadzi obumierania tych komórek. Jest to zjawisko wywierające uogólniony wpływ na cały mózg, nie tylko na poszczególne jego części (jak ma to miejsce np. przy urazach głowy). Jako jedną z przyczyn neurodegeneracji wymienić należy odkładanie się w mózgu blaszek złożonych z białka amyloidowego.

Choroba Alzheimera stanowi najczęstszą przyczynę otępienia (rozpoznanie to stawia się ponad połowie pacjentów z rozpoznaniem demencji). W konsekwencji choroba rzutuje na funkcjonowanie pacjenta, w tym jego kontakt z otoczeniem czy samoobsługę, doprowadzając do całkowitego uzależnienia chorego od otoczenia. Początkowe objawy choroby Alzheimera nie są spektakularne i łatwo je pomylić z naturalnymi oznakami starzenia się organizmu. Tymczasem AD to proces chorobowy, patologiczny, który wymaga adekwatnej terapii.

Choroba Alzheimera – objawy

Typowymi objawami choroby Alzheimera są:

• zaburzenia orientacji co do czasu i miejsca,
• zaburzenia pamięci, zwłaszcza krótkotrwałej oraz odroczonej,
• zaburzenia innych funkcji poznawczych, np. liczenia,
• zaburzenia mowy, które postępują w czasie,
• zaburzenia zachowania (w tym zachowania agresywne),
• zmiany w obrębie napędu psychoruchowego – pobudzenie lub adynamia (całkowite ograniczenie aktywności ruchowej),
• problemy z samoobsługą i wykonywaniem codziennych czynności (np. dbaniem o higienę, przyrządzaniem i spożywaniem posiłków).

Na początku, gdy deficyty poznawcze nie są jeszcze zaawansowane i pacjenci są świadomi swojej choroby, często pojawia się trudność z przetworzeniem informacji o diagnozie. Może objawiać się to z jednej strony lękiem, obniżeniem nastroju czy brakiem akceptacji swojego stanu, a z drugiej – wypieraniem faktu choroby, zaprzeczaniem diagnozie i problemom. W tej sytuacji pomocne może okazać się wsparcie psychologa.
Choroba atakuje nie tylko umysł pacjenta, ograniczając jego sprawność, ale również cały organizm. Osłabieniu ulega odporność, przez co wzrasta ryzyko infekcji (zwłaszcza układu oddechowego). Może również dojść do zmniejszenia się masy ciała.

Czynniki ryzyka wystąpienia AD

Jako jeden z czynników ryzyka wymienia się zaawansowany wiek (choroba występuje najczęściej u osób po 65. roku życia). Pamiętajmy jednak, że sam wiek to za mało, aby znaleźć się w grupie zagrożonej rozwojem choroby Alzheimera. Co w takim razie predysponuje do jej rozwinięcia się?

• Obciążenia genetyczne, czyli AD w wywiadzie rodzinnym,
• nadciśnienie,
• urazy głowy,
• wysoki poziom homocysteiny, jednego z występujących w organizmie aminokwasów,
• płeć żeńska (więcej przypadków AD odnotowuje się u kobiet).

Stadia choroby Alzheimera

Choroba Alzheimera, jak większość chorób neurozwyrodnieniowych, rozwija się stopniowo i jej objawy postępują w czasie. Wyróżnia się kilka stadiów AD, jednak podział ten jest orientacyjny, a czas trwania każdego z etapów jest różny u różnych osób i waha się od kilku miesięcy aż do kilku lat.

Specjaliści do oceny funkcjonowania pacjenta używają skal klinicznych, m.in. Skali Ogólnej Deterioracji (GDS – z ang. Global Deterioration Scale). Wedle otrzymanych wyników przebieg choroby Alzheimera można podzielić na następujące fazy:

• Etap 1: pamięć funkcjonuje prawidłowo.
• Etap 2: pojawiają się trudności w aktualizowaniu słów.
• Etap 3: obecne problemy powodują ograniczenia w życiu zawodowym pacjenta.
• Etap 4: złożone czynności wymagają pomocy osób trzecich (np. chory nie jest w stanie samodzielnie zapłacić rachunków).
• Etap 5: pacjent potrzebuje pomocy w dobieraniu i zaplanowaniu stroju.
• Etap 6: chory wymaga pomocy podczas ubierania się i dbania o higienę; pojawiają się problemy z kontrolowaniem wydalania.
• Etap 7: znaczne ograniczenie komunikacji werbalnej (do kilku wyrazów); pacjent nie chodzi i nie siedzi samodzielnie, ma problem z utrzymaniem głowy pionowo, może mieć trudność z niewerbalnym komunikowaniem się za pomocą mimiki.

Posługiwanie się skalami klinicznymi do opisu zaawansowania choroby pomaga właściwie zareagować na potrzeby pacjenta i jego rodziny.

Postępowanie terapeutyczne i zalecenia

Terapia w chorobie Alzheimera ma przede wszystkim za zadanie spowolnić rozwój zmian chorobowych. Poza tym, ważne jest uregulowanie stanu psychicznego pacjenta – jego nastroju, dezorientacji, lęku czy nieadekwatnych zachowań. Oprócz tego niezwykle istotne jest równoległe skupienie się na rodzinie pacjenta – z jednej strony, aby udzielić bliskim niezbędnej pomocy i wsparcia, z drugiej – aby nauczyć ich, jak zorganizować życie chorego i zadbać o jego potrzeby.

Farmakoterapia

W przypadku choroby Alzheimera główną rolę odgrywa leczenie objawowe. Terapia farmakologiczna najlepsze rezultaty przynosi w początkowych stadiach rozwoju choroby. Z tego powodu tak ważne jest jak najwcześniejsze rozpoznanie. Z diagnostycznego punktu widzenia nie jest to jednak łatwe zadanie, ponieważ wczesny etap AD może przypominać „zwyczajne” starzenie się, ponadto niektóre z obserwowanych objawów nie są specyficzne. Z tego powodu tak ważna jest kompleksowa ocena funkcjonowania pacjenta dokonana przez zespół specjalistów – lekarza, neuropsychologa oraz neurologopedę. Gdy mamy już pewność co do diagnozy, leczenie farmakologiczne nastawione jest głównie na ustabilizowanie nastroju i napędu pacjenta oraz na spowolnienie zmian w zakresie pamięci.

Dieta

Duże znaczenie w profilaktyce choroby Alzheimera (a później także w utrzymaniu jak najlepszego stanu chorego przez możliwie najdłuższy czas) ma sposób odżywiania się pacjenta. Odpowiednia dieta stanowi cenne wsparcie w terapii chorób neurozwyrodnieniowych, w tym AD – przyczynia się do zwiększenia skuteczności stosowanej farmakotrapii, pomaga utrzymać zdrową wagę pacjenta oraz właściwy poziom odżywienia. Wiele mówi się o tzw. nutraceutykach, czyli składnikach odżywczych, których niedostateczny poziom może przyczyniać się do rozwoju patologicznych zmian w mózgu. Uważa się, że do nutraceutyków istotnych z punktu widzenia spowalniania rozwoju AD należą m.in. fosfolipidy (w tym lecytyna), nienasycone kwasy tłuszczowe, urydyna, cholina, antyoksydanty (takie jak witamina A czy E), selen, kwas fioliowy czy witaminy z grupy B. Warto zadbać o to, by posiłki pacjenta były bogate w wymienione składniki.
Oczywiście, właściwa dieta powinna być dostosowana do potrzeb i możliwości pacjenta i opracowana przez specjalistów – lekarza prowadzącego, dietetyka lub wykwalifikowanego neurologopedę.

Niefarmakologiczne metody leczenia

Celem metod niefarmakologicznych jest podtrzymanie bieżącej sprawności pacjenta przez jak najdłuższy czas oraz poprawa jego samopoczucia.
Ważne jest, by praca z chorym skupiała się na jego aktywizacji – warto włączyć go w terapię zajęciową, która pomoże złagodzić stres i wspomoże samoobsługę. Cenny będzie udział pacjenta np. w ćwiczeniach relaksacyjnych, muzykoterapii czy arteterapii oraz w zajęciach skoncentrowanych na podtrzymywaniu samodzielności (np. nauka ubierania się czy jedzenia).

Zaleca się, aby pacjent uczestniczył również w treningu pamięci oraz innych funkcji poznawczych. Najlepiej, gdy takie sesje prowadzi psycholog lub neuropsycholog, a pomiędzy spotkaniami pracę z chorym przejmie rodzina – np. w oparciu o gotowe pomoce terapeutyczne dedykowane dorosłym osobom z zaburzeniami funkcji poznawczych.

Ze względu na trudności z mową oraz spożywaniem posiłków, w pracę z pacjentem zaangażowany powinien zostać również neurologopeda, który będzie prowadził terapię połykania oraz mowy, a także wesprze pracę neuropsychologa.

Rolą rodziny jest zapewnienie bezpiecznego środowiska domowego (lub skorzystanie w tym celu ze wsparcia instytucji). Warto zatroszczyć się również o tryb życia chorego i, tak długo, jak jest to możliwe, zabierać go na wspólne spacery, rozmawiać z nim i włączać go w aktywności rodzinne. Ważne, by dzień pacjenta cechowała regularność i przewidywalność. Należy udzielać pacjentowi pomocy w czynnościach, z którymi sobie nie radzi, i nie wyręczać go w tych, które może wykonać samodzielnie. Terapię i ważne aktywności warto planować na te pory, gdy pacjent ma najwięcej energii i jest w najlepszej formie. Należy wystrzegać się oceniania, okazywania złości czy zniecierpliwienia, a także (co oczywiste) agresji wobec pacjenta; istotne jest, by stworzyć choremu warunki bezpieczeństwa i akceptacji.

Pomoc dla opiekunów

Bliscy pacjenta nie powinni zapominać o sobie. Mają prawo prosić specjalistów (lekarzy i terapeutów) o informacje dotyczące bieżącego stanu chorego i rokowań, a także o zalecenia. Warto, by pytali również o pomoc dla siebie – o kontakt do psychologa lub psychoterapeuty, o miejsce spotkań grupy wsparcia dla opiekunów czy o wskazanie pracownika socjalnego, który posłuży rodzinie pomocą.

Autorka: Aleksandra Gnacek, psycholog i psychoterapeuta

Źródła:

• Dochniak, M. i Ekiert, K. (2015). Żywienie w prewencji i leczeniu choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 5(2), 199-208.
• Gabryelewicz, T. i Mandecka, M. (2013). Wyzwania terapii otępienia w chorobie Alzheimera, Aktualności Neurologiczne, 13(2), 103–108.
• Gaweł, M. i Potulska-Chromik, A. (2015). Choroby neurodegeneracyjne: choroba Alzheimera i Parkinsona. Postępy Nauk Medycznych, 28(7), 468-476.
• Hausz-Piskorz, B. i Buczkowski, K. (2013). Diagnostyka i leczenie choroby Alzheimera w warunkach praktyki lekarza rodzinnego. Forum Medycyny Rodzinnej, 7(4), 198-207.
• Kubis, A., M. i Janusz, M. (2008). Choroba Alzheimera – nowe możliwości terapeutyczne oraz stosowane modele eksperymentalne. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 62, 372-392.
• Szczygieł, B., Gaweł. M., Ukleja, A. i Boniecka, I. (2014). Rola wybranych składników odżywczych we wspomaganiu leczenia farmakologicznego choroby Alzheimera. Polski Przegląd Neurologiczny, 10(1), 38-46.
• Zabłocka, A. (2006). Choroba Alzheimera jako przykład schorzenia neurodegeneracyjnego. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 60, 209-216.